Van bezetting naar vrijheid 1940-1945
auteur: Jos Kuin
bron: jaarboek 2025
5 mei optocht in Andijk, eind van de oorlog. De vijf in het wit geklede dames dragen de tekst: Vrede.
Tachtig jaar bevrijd
2025: dit jaar is het tachtig jaar geleden dat Nederland bevrijd werd en er een eind kwam aan de Tweede Wereldoorlog. De bevrijding begon in het zuiden en zette langzaam door naar het noorden van ons land. Als een van de laatste werd ons gebied bevrijd. De eerste jaren is West-Friesland de bezetting redelijk doorgekomen. In die periode had de land- en tuinbouw in deze regio minder last van de overheersing en waren de prijzen niet ongunstig voor de beroepsbevolking. Echter, in de loop der jaren werden de sancties, dus de maatregelen, strenger en kwamen er steeds meer verboden en geboden.
Verzet
Hiertegen kwam vanaf 1943 veel verzet. De ondergrondse groeperingen in Andijk zijn, mede door de verschillen in geloofsovertuiging en concentratie, op het eigen gebiedsdeel in actie gekomen en vulden elkaar zo nodig ook aan. Men werkte vanuit Andijk-Oost, Midden (met CPN-overtuiging) en Andijk-West (meer gericht op Wervershoof). In de loop der tijd werden de beperkingen steeds sterker gevoeld en daardoor werd de noodzaak tot verzet en samenwerking belangrijker. Over deze, en de periode na de oorlog, zijn vooral in Andijk veel boekwerkjes verschenen. Daarin worden de meeste activiteiten goed beschreven. In het archief van Stichting Oud Andijk zijn alle uitgaven aanwezig dankzij allen die deze beschikbaar hebben gesteld.
Gedwongen tewerkstelling
Sommige Andijker mannen, en dan vooral werklozen met een speciaal beroep, werden verplicht in Duitsland te gaan werken. Als je probeerde daaraan te ontkomen werd je wel gezocht. Na een periode in Duitsland mocht de tewerkgestelde met kort verlof naar huis. Maar een aantal van hen doken daarna dan onder om zich te onttrekken aan die gedwongen tewerkstelling, de ‘Arbeitseinsatz’. Al die jaren hebben de Andijkers zich in alle bochten moeten wringen om zich aan de dagelijkse en steeds weer nieuwe problemen aan te passen om toch het hoofd boven water te houden.
Onderduikers
Het verzet kwam steeds meer in actie en het plaatsen van onderduikers was daarin een ingrijpende zaak. Daarbij kwam ook o.a. de extra voedselvoorziening om de hoek kijken met alle geheimhouding daaromheen. Alleen al in Andijk zaten drie- tot vierhonderd onderduikers verborgen in de huizen, boerderijen, veldersboetjes e.d. Ze werden vaak ingeschakeld voor het werk op het land en dit was voor beide partijen noodzaak. Met alle risico’s van dien en het was natuurlijk steeds improviseren om bij nood uit handen te blijven van de bezetters. Zie ook de kaart van de polder met de vele boetjes waarin zij konden bivakkeren. Het georganiseerde verzet in Andijk heeft regionaal voor wel zo’n drieduizend onderduikers plaats gezocht en gevonden. De ‘duikers’ kwamen vaak met de trein naar Enkhuizen en werden daar afgehaald om in Andijk verder te worden geholpen en onderdak te vinden.
De stippen markeren de locaties in de polder waar onderduikers zaten
Gijzeling leider L.O.-verzet
In december 1943 werd de leider van het plaatselijk L.O.-verzet door de Duitsers gearresteerd. Een gezocht persoon bleek onvindbaar en de ‘gegijzelde’ verzetsman zou vast wel weten waar die persoon zich bevond. Meldde deze zich niet dan zou de verzetsman worden gefusilleerd. Na intensief intern overleg werd de voor de Duitsers onvindbare man, die in Noord-Brabant verbleef, door het verzet opgezocht. Na hem het probleem te hebben voorgelegd meldde deze persoon zich bij de Duitsers. Hij wilde niet dat het leven van de verzetsman gevaar zou lopen, omdat die hem lange tijd als onderduiker onderdak had geboden. Hij werd gevangen gezet in concentratiekamp Amersfoort. Enkele dagen later heeft het verzet hem daar wonderwel vrij kunnen krijgen.
Garnizoensplaats
De Meiboom, dr. A. Kuyperschool en bakkerij Vea – alle langs de Dijkweg – waren aangewezen als garnizoensplaats. De school is op enig moment daadwerkelijk gevorderd voor de inkwartiering van Duitse soldaten. Alle meubels moesten toen op stel en sprong worden ‘veilig gesteld’ en werden elders in het dorp opgeslagen. De plannen werden blijkbaar tussentijds gewijzigd want er zijn daar nooit Duitse soldaten ondergebracht.
Voedseltekorten
Soms was het echt nodig om extra voedsel te zoeken. Het verzet heeft hiervoor o.a. midden in de nacht een koelhuis in Enkhuizen leeggehaald. Daarbij waren wel tachtig personen met schuiten ingeschakeld. Deze brachten het voedsel eerst naar Andijk om van daaruit weer in West-Friesland, in het geheim, te worden gedistribueerd. Zo was het verzet ook direct betrokken bij de kaasroof in de melkfabriek van Twisk.
Een van de weinige bewaard gebleven oorkondes Bron: archief IJle Hovenga
D-Day
De bevrijding begon 6 juni 1944 op D-Day in Frankrijk. Daaraan namen honderdvijftigduizend soldaten, elfduizend vliegtuigen en drieënvijftighonderd schepen deel. Pas later werd Nederland bevrijd. Als eerste Eijsden in Zuid-Limburg op 13 september 1944. De bevrijding ging in het zuiden door tot najaar en winter 1944. Het oosten en noorden van het land werden pas in april-mei 1945 bevrijd.
Hongerwinter
In de Hongerwinter van 1944-45, waarin brandstof en voedsel zeer schaars waren, kwamen veel mensen lopend of op de fiets naar Andijk om etenswaar te zoeken. In die periode hebben velen hier de nacht doorgebracht in onder meer de boerenstolp van Tensen aan de Kleingouw en op andere verborgen plekken. In die tijd telde Nederland 9 miljoen inwoners, waarvan er in Noord-Holland 1,4 miljoen voedseltekort hadden. Dat was ook de periode dat bomen en lantaarnpalen illegaal omgehaald werden voor eigen brandstofgebruik. Het dagrantsoen was toen gesteld op twee aardappelen, twee snee brood en een halve suikerbiet. Het tekort aan brandstof, elektriciteit en water werd In Andijk provisorisch opgelost met het opzetten een ‘gaarkeuken’ in de fabriek van Faust & De Vries. Men kon daar aardappelen brengen om die te laten koken en kon ze dan om 12.00 uur weer ophalen. Ook wist men dat daar bijvoorbeeld koolprak, bonenprak of roggepap in water te krijgen was.
Roof persoonsadministratie
Op 2 januari 1945 wist het verzet de persoonsadministratie uit het gemeentehuis aan de Kleingouw in handen te krijgen door deze te “stelen”. Hierbij keken de plaatselijke ambtenaar en politiemensen toevallig net een andere kant op! Deze administratie kreeg een veilige plaats in een boerderij aan de Knokkel. Hiermee werd voorkomen dat de bezetter mensen die zij zocht, kon opsporen.
Vermoord
Op 1 mei 1945, een paar dagen voor de bevrijding, zijn vier uit een groep van vijf verzetsmensen uit Andijk, opgepakt en gefusilleerd. In opdracht van hun commandant waren Jo Smink, Jan Kort, Gosse Dijkstra, Ruurd Dijkstra en Jan Ruiter op weg naar het verzamelpunt van hun groep: de ‘Gewestelijke Stormtroepen’. Ze liepen bij Zwaag in de val, door de zgn. ‘Landwacht’ uitgezet bij Zwaag. De eerstgenoemde vier werden zonder vorm van proces ter plekke doodgeschoten. De vijfde verzetsman wist te vluchten. De vermoorde mannen zijn 3 mei 1945 in een overvolle dienst in de Gereformeerde kerk van Andijk herdacht.
Omgekomen bemanning
In de oorlogsperiode zijn diverse vliegtuigen bij Andijk neergestort waarbij de bemanning is omgekomen. Vier bemanningsleden zijn op de Westerbegraafplaats begraven en twee op de Oosterbegraafplaats. Op de Hoekweg is een gedenksteen voor Poolse omgekomen bemanningsleden geplaatst. Bij het voormalige gemeentehuis aan de Kleingouw is na de oorlog een gedenksteen met namen onthuld.
BS
Aan het einde van de oorlog is de BS (Binnenlandse Strijdkrachten) als ‘ondergronds leger’ van rond de zestig personen opgezet om direct na de bevrijding in actie te kunnen komen. Dit ‘leger’ heeft toen vooral orde op zaken gesteld en is na de bevrijding ook elders ingezet.
Inundatie
De onderwaterzetting van de Wieringermeerpolder op 17 april 1945 heeft veel angst veroorzaakt, mede door de geruchten dat ook de Westfriese Omringdijk zou worden doorgestoken en daardoor grote delen van West-Friesland onder water zouden komen te staan. Gelukkig is die inundatie niet uitgevoerd.
Bevrijdingsfeest 7 september 1945, foto Grietje Mantel. Herrijzend Nederland, uitgebeeld door: v.l.n.r.: Alie Tensen Dd., Grietje Mantel, Marie Mantel, Maaike Dijkstra, Riek Bankert. Staand: Nelly Derksen.
5 mei
Eindelijk kwamen pas op 5 mei 1945 de berichten binnen dat de bevrijding een feit was. Al het werk werd het werk gelaten en men ging massaal en uitgelaten de straat op. Spontaan werden op veel plaatsen festiviteiten gehouden om de bevrijding te vieren. Er werd in die dagen ook Zweeds wittebrood, soldatenbiscuit en legerchocola uitgedeeld. Met Canadese legerauto’s werden kort na 5 mei, onder grote belangstelling, de uit het gemeentehuis gestolen archieven symbolisch teruggebracht door mensen van het plaatselijk verzet.
Bevrijdingsfeesten
Veel aandacht kreeg nu ook de kwalijke inbreng van Duitsgezinde personen.
Andijk-West heeft, samen met Wervershoof en Onderdijk, een drie dagen lang bevrijdingsfestijn georganiseerd. Van 3 t/m 5 juni werden o.a. optochten, volksspelen en bonte avonden gehouden met veel dans en muziek. Een optocht ging vanuit De Hoek in Wervershoof tot de Kerkbuurt in Andijk en via de Kagerbos door Onderdijk en weer naar De Hoek terug. Het grote bevrijdingsfeest in Andijk werd rond 8 september drie dagen lang georganiseerd. Waarschijnlijk toen pas omdat beging juni 1945 nog niet alle onderduikers en gevangenen uit ons dorp weer thuis waren. Ook de verschrikkelijke gebeurtenis van de vier in Zwaag vermoorde Andijkers, lag nog te vers in het geheugen.
Er is in die tijd veel geregeld en werk verzet om weer een beetje normaal met geld en goederen om te gaan. De herbouw van ons land vroeg veel inspanning en geduld. Het is goed dat deze bewogen oorlogstijd toch steeds weer wordt herdacht.
